Хэзээний сайхан бороо ороод л нэг, шиврээд л нэг байсан даа, хэнз цэцгийн дэлбээ хэдvй завандаа ч юм урган сугсраад найган ганхах дээрээ…
Газрын уудамаар дуниартан хvр хvр татаад ганган зун цагийн амьсгал хаа сайгvй тvгнэ. Танил хэдэн бяцхан болжморын ангаахай арай томроод жавьж нь шар туяа ороод юу юугvй дэгдээхэй болох тєлєвтэй…
Хєдєє нутгаар хvн малын зоо тэнийгээд сайхан энэ зуны улирлыг улам гайхам болохыг хvлээгээд тааваараа жаргалтай амар амгалан аж тєрцгєєн буй.
Хаа сайгvй тvрэлхэн єндєлзєгч євс цэцгийн шим шvvс тєгс бvрдэхийн мєн vед Монгол газрын цэнгэлийн манлай эрийн гурван наадмын сураг ажиг энд тэндээс цухалзсаар…
Туурга тусгаар Монголын тєрийн их баяр цэнгэл Наадмын тухай сэдэв бол манай орны уран зохиолын нэн сонирхолтой сэдвvvдийн нэг юм. Тэр дундаа сумын наадмын тухай олон зохиолч уран бvтээлээ туурвисан нь яахын аргагvй зон олны маань таашаалд зvй ёсоор нийцэж сэтгэлийнх нь торгон утсыг ямагт хєндєсєєр байдаг билээ.
Тэнгэрийн орноо заларсан домогт яруу найрагч бичгийн их хvмvvн Дэндэвийн Пvрэвдоржийн нэгэн алдартай шvлгийг та бvхэндээ бvрнээр нь толилуулья.
Тэнгэрлэг агаад энгийн сайхан энэ найрагчийн Монгол хvмvvн бидэнд хийгээд дэлхийн соёлт хvн тєрєлхтєнд vлдээсэн уран бvтээлийн гайхалтай євvvдийнх нь зєвхєн нэг нь энэ бvтээл юм. Энэ шvлэгт олон хєгжмийн зохиолч аялгуу тааруулсан байдгийг энд бас дурьдсуу…
Сумын наадам
Суусрын гvйдэл салхи шанхаар наадан сэвэлзснээс
Суурь хєлгєн асрын шашир цацаг дэрвээ юу
Сумын наадмын дэвжээг єдєржин тойрох морьтноос
Суран жолоо атгасан єнгийн цэцэг ургаа юу.
Дурлал гээч нь намайг бас л дахин жаргаахаар
Дугараг цагаан царайгаар наран дороос мишээв vv
Дулаан амьсгалд асаалгvй бас л дахин зовоохоор
Дун цагаан шvдээр наадамч дундаас инээв vv.
Хайр гээч нь намайг бас л дахин жаргаахаар
Хайлган цайлган сэтгэлтэй хvний vртэй учруулав уу
Халуун дэрний хавьд бас л дахин зовоохоор
Хадамд очсон бэртэй хvнээс далдуур уулзуулав уу.
Хvсэл гээч нь намайг бас л дахин жаргаахаар
Хvvхэн ялдам хонгорын ангир цээжийг тvшvvлэв vv
Хvний хvнтэй дасгаж бас л дахин зовоохоор
Хvрэн шандан тэрлэгний суман хормой шvргvvлэв vv.
Учрал гээч нь намайг бас л дахин жаргаахаар
Уруулын халуун амсраар зvрхний балыг шимvvлэв vv
Уураг цээжний хагацалд бас л дахин зовоохоор
Улаан чулуун бэлзэг ядам хуруунд зvvлгэв vv.
Борви нугалах хэвтэргvй борхон туулай хєєрхий
Бохирон жиргэх мєчиргvй болжмор шувуу хєєрхий
Болъё гээд болохгvй богинохон заяа хєєрхий
Больё гээд болихгvй борхон зvрх минь хєєрхий.
Суусрын гvйдэл салхи шанхаар наадан сэвэлзснээс
Суурь хєлгєн асрын шашир цацаг дэрвээ юу
Сумын наадмын дэвжээг єдєржин тойрох морьтноос
Суран жолоо атгасан єнгийн цэцэг ургаа юу.
Эл бvтээлээ найрагч 1963 онд туурвижээ. Миний уужим эх орны дєрвєн зvг найман зовхист буй бvхий л сумын наадам жилийн жилд болдгоороо болно. Сумын наадмын чимэг дундаас суран жолоо атгасан єнгийн цэцэг ургадгаараа ургасаар…
Он цагийг гаталж шvр сувдан vгээр хэлхсэн, шvлгэн эрхи улам ч тодорсоор…
Бороо ороод л, ороод л байх нь сайхан. Бороо орох тусам, тэр тусмаа наадам сайхан болдог. Бага цагт сан…
Ах маань сумын наадамд сойхоор морьдоо барина. Морь барих гэж бєєн ажил болдог сон. Манай адуу догшин гэж жигтэйхэн.
Манайх хэдийгээр аймгийн тєвийн айл боловч, євгєдийн vлдээсэн хэдэн мал хєдєє суманд байх… Бид зуны амралтаараа тэдгээр буянт сvргийг адгуулан их л сайхан єнгєрvvлдэг байлаа. Бvр дээр цагт аав минь сэрvvн ахуйдаа сумын наадамд єєрєє барилдан тvрvvлдэг, хурдан морины уралдаанд уясан морь нь тvрvvлдэг байсан тухай євгєд одоо ч хуучилсаар… Аавын минь нутаг хошуундаа алдартай сумандаа 11 жил тvрvvлж айрагдсан хурдан цагаан морины тухай Монголын гуурст морины домог хэмээх номонд нэгэн гоё єгvvлэл бичигдсэн байдаг юм.
Ах морьдоо бариад уяж сойх ажлыг нь дvv бид хоёр ахын заавраар хичээнгvйлэн гvйцэтгэнэ.
Манай сумын тєв Монгол улсын хамгийн єндєр цэгт оршдог сумын тєв билээ. Монгол Алтайн нурууг дамнан, нvvдэллэн амьдарцгаадаг гэсэн vг л дээ Ховд аймгийн Дуут сумынхан.
Ууланд євс тачирхан ургана. Сєл шимийн хувьд гойд. Манайхны хурдан хvлгийн уяа сойлго ч бусад газраас єєр…
Нутгийн уяачид хурдан морьдоо адгуулан єндєр уулын євстэй єлхєн газраар голдуу арав гаран хоног хоноглоцгооно. Єлхєн гэдэг нь хунгар их цас тогтдог тэр нь хавар хайлаад шигvv борог євс ургадаг тийм газар билээ.Хєх давын дээд єлхєнд дан майханд хоноод єглєє эрт сойсон морьдоо авахаар дєхєхєд хамар хоолойн гуурсаа тачигнуулан байдаг сан, манай адуу.
Бага дєрвєн насанд манай морьд баараггvй тvрvvлж айрагдана. Дvv Б.Нэргүй маань бvх насны морьд унаж уралдана. Нээгий дvvгийн унасан бvх морьд айрагдаж тvрvvлдэг сэн…Уяач ах нар манай дvvгээр морио унуулахын тvмэн хvслэн болдог сон…
Уясан эзэн, унасан хvvхэд, хурсан олноо уйлуулдаг Монгол наадмаа гэж…
Сумын наадмын тухай яриа дараа жилийн сумын наадам болтол vргэлжилнэ. Наадмаас наадмын хооронд наадмын тухай ярьцгаан аж тєрдєг хєдєє суманд нэг л тийм жаргалтай хєг аялгуу эгшиглэн байх мэт санагддаг юм. Зон олны минь цэнгэл єєдлєн дэвжихийн хvсэл тэмvvлэл хийгээд Монголын тєрт ёсны уламжлалт баяр наадам нь тэр жилийнхээ єнгийг тодорхойлж байдаг нь учиртай…
Жил болгон улсын баяр наадам дєхєєд ирэхээр сумын наадамд оролцож явсан, сумын наадам болж єнгєрсєн тэрхvv жилvvдийг би дурсан санагалздаг юм.
Унасан газар, угаасан ус хийгээд сайн сайхан дурсамж бvрээ тээн хадгалсаар он жилvvдийг бид vддэг сэн бус уу…
Энэ шvлгийг би ноднингийн улсын наадмын ємнєх єдрvvдэд, сумын наадмын тухай дурсан санах vедээ бичсэн сэн. Yvгээрээ ч энэ шvлэг сумын наадамтай холбогдоно.
Та таалан соёрхож ажаамуу…
Хєх давд тєрсєн бодол
Орчлон ертєнцийг бvvвэйлнэ
Хєх давын єлхєнд хэвтээд
Орчлон ертєнцийг мартнам
Зуур зуурхан мєрєєдлєє
Хад хаданд тараагаад
Зуны шєнє орь ганцаар
Салхи залгилан, залгилнам
Шир.. шир чимээ
Шинэ.. шинэ уянга мэт
Сойсон морьдын зvгээс
Шувуу дэрхийн ниснэ…
Yрээ мэт онгодыг
Бугуйлдан барьж тогтоогоод
Yг бvрээн цэгцлэх гэдэг
Юутай ч жишимгvй жаргал байнам
Энэ л энгэрт унасан бvхний
Энэлэн шаналанг таашгvй ч
Ер бусын нэгэн зvйл
Намайг дуудан дууднам…
Хаяанд ирсэн наадмын зvг
Хєх бэлчирийн гол шєнєжин шогшино
Хачин гvн сансарлаг буйдад
Хажууханд шир… шир…
Єндєр уулсын орны тэгш єндєрлєг газруудыг дамнан орших уралдааны замаар хурдан хvлэг морин янцгаан давхиж ирдэг сэн…
Хурсан олон наадамчидын дундаас сэтгэл уяруу уяач сааралтсан хоолойгоор гийнгоолох нь сонсогддог сон…
Итгэлт хvлэг нь эзнийхээ дууг сонсоод цуцсан хєл нь чангарч улам улам хvчээ шавхсаар барианд тvрvvлэн орж ирдэг сэн…
Унасан золбоотой хvvхэд нь морин дэл дээр асаасан хийморийн дарцаг мэт бадарсаар нисэн нисэн хvрч ирдэг сэн…
Хол саахалтын зайтай ирлээ гэх зэргээр тvмэн зvйлийн хєг авиагаар шаагин шуугин хэлэлцэхэд нь сансар огторгуйгаас хэн нэгэн ирэх шиг сонихон агаад гайхам хєєр баярт автдаг сан…
