Намрын хэдэн шүлэгс

 

***

Ай намар минь, намар минь
Алтан бэхэнд дүрсэн уулсын минь гунигаа
Алиа дууны аялга болоод салхины исгэрээ
Алсаас ирэн сэтгэл хөглөх нь юуных вэ

Бодлын хол ойр орон зайн хэмжээ үгүй
Богширгон зүрхэнд хайр бийг мартаж болохгүй
Бага үдийн хэрд уулын нар тунгалагших мэт
Барьж дийлэхгүй хайрандаа би туяарнам...

2012/08/23

***

Намрын тэнгэр хөх үүлсээр бороошино
Навчсийн хэлбэрт уруулыг чинь бодно
Хэтэрхий хүйтэн биш бол энэ борооны дараа
Хэнз гоё цэцгүүд урган ганхана даа...

Үүлсээр наадах бүрхэгхэн энэ тэнгэр
Үзэгдэх холын барааг халхална
Тэр урган ганхах хэнз цэцэгсийн төлөө
Энэ бүтэн намар хангалттай гэж үү...

2012/08/31

***

Зүүдэн манан дунд төрсөн нутаг минь байдаг
Зүс гоо бүсгүй зүрхийг минь эзэгнэдэг
Зүггүй хонгор инээднийх нь үзүүрт хоргодож
Зүйлийн хорвоод би уусдаг аа ...

Орой намрын үзүүрт уулс минь байдаг
Онцын хөөрхөн бүсгүй сэтгэлийг минь дүүргэдэг
Охин нандин түүний харцных нь гэгээнд хоргодож
Орчлонгийн  гунигийг мартмаар болдог оо...

Зүүдэн манан зун намартаа татсаар ахуйд
Зүлэгт усныхаа эхийг санасаар л байнам...
Зүйрлэшгүй хөөрхөн бүсгүй сэтгэл гижигдсэээр ахуйд
Зүрх минь хайраар цохилсоор л байнам...

2012/09/03

***

Саран бас намар бодолд минь ойрхон юм
Салхины ариун сэвшээ ууланд минь ойрхон юм
Сайхан нүдэн охин сэтгэлд минь ойрхон юм
Сар жилүүдийн гэгээ ч түүнд минь ойрхон юм

Үүрийн бүүвэй саран гануун дээр суудаг
Үдшийн хонгор салхин санаанд минь буудаг
Үзэсгэлэн гоо охин зүрхэнд минь оршдог
Үзэгдээд өнгөрөх хорвоо ч үргэлж минийх байдаг

Дуулан хайлан суумаар цаг зөнгийн намар
Дурсан бодон баймаар цагаан бүгээн гэгээ
Алсын ууланд минь галуудын дуун цахиртахаар
Ахуй орчлонгийн буйдад цасны сэрүүн орно...

2012/09/11

 

Уулсын суугаар халиахуй

                                   

Баруун зүг миний уйтгар гуниг
Байн байн цахих уулс хонхны хэл
Хавар зундаа дуулагч далан хэлэн болжмор
Хаан ууландаа сүслэгч миний бодь сэтгэл                                                        

Билиг билгийн минь дээд нь хө, уулс минь юм. Би уулсынхаа хүү нь юм. Урианхайн их уулсаар явлаа би. Урьд өмнөх бүхий л жаргалаа түүж цуглуулж явлаа. Ухаант дээдсийнхээ үг сургаалийг уулынхаа салхинаас дахин сонслоо. Уруудаж өгсөж амьдардаг орчлонгийн тухай уулынхаа энгэрт хэвтээд бодож нэгэн дурслаа. Ургаж явсан нас минь унах цаг нь болоход ууландаа ирж шингэх тухай ухааран ойлголоо.

Урианхайн их уулс өглөө, оройн тунгалаг цагаар урт урт будан мананд ороолгон хөвсийн суух ажээ. Уудмыг эзлэн цаг хугацаа, орон зайг дүүргэн орших буюу аяа. Баруун Алтайн уулнаа бадаг, бадаг цагаан салхин багц багцаар исгэрнэ. Байж тогтож суумгүй болтол сэтгэл зүрхийг сорж, сэнсрүүлнэ. Баримжаа алдан төөрч мэдэх энэ л орчлонгийн бахдал, хүндлэл мэт сүндэрлэнэ. Байн байн санаа алдмаар ч шиг, барин тавин хэлж  боломгүй бачуурал ч биш, бардамнал ч биш, барагцаалбал уулсын тэргүүн дэх мөнх цасны суу дор ургасан эмзэг  энхрий цэцэг лүгээ тийм нэг мэдрэмж төрнөм...

Энэ жил миний ууланд элбэг цэцэгтэй сайхан зун иржээ. Уул уулын зулай тэргүүн өнөөх л мөнх цасандаа дарагдан цайвалзаж, уулс, уулсын цэцэгс өвөр зуураа ганхажээ нэг байна. Өлзийтэй сарынхаа алдар сууг бадраан уул, уулсын цэцэг бүхэн өөр өөр өнгөтэй ургажээ.
Нэг уулын цэцэг нил ягаан юм, нөгөө уулын цэцэг нөмгөн цэнхэр юм, дараагийн уулын цэцэг дан хөхөлбий юм, цаад уулын цэцэг цагаанаар эрээлэх юм, Алтайн уулсын минь цэцэг алагланаа л хөөрхий...

Уулын цэцэг нь хүртэл алаглаж ургаад хүний сэтгэлийг жаргаадаг энэ л сайхан нутгийнхаа уснаас нь ууж, агаараар нь амьсгалж хүний зэрэгт хүрч нэгэн биед шингэсэн билээ би нутагтайгаа. Залуу багын хэрэг хааяа, хааяа бодогдоод, зам өгсөх тусмаа эхлэл рүүгээ дөхнөм. Заяасан бие минь төрсөн нутгийн хэлтэрхий сэн, загас усан адил нутаг бидэн хоёр билээ л...
Ховдын Дуут л гэхээр хорвоогийн хаанаас чиг санан зүүдэлдэг нутаг, ус минь. Уулс минь таны төгс төгөлдөр гоо үзэсгэлэн, уйдашгүй амраг минь билээ.
Хөх давынхаа гэрэлт энгэрт тоглож өсөөгүй сэн бол хүү нь дуу зохиох сон бил үү ч дээ, яалаа даа, хэн мэдлээ...

Баруун зүг миний зол баяр
Байж ядан санагалзах мөнгөн соронз
Орчлонгоор дүүлэн нисэх сэтгэлийн минь жигүүр
Одоогоос зуун зуунд амьдрах миний хүсэл

Уулсынхаа энгэрт хэвтээд орчлонг бодох шиг сайхан зүйл үгүй билээ. Урган ургах бодлуудыг уулс сонсдог ч байж мэдэх дээ. Гэнэн гэлгэр насныхаа гэрэлтэй өдрүүдийг ууландаа л үлдээж дээ би. Элдэн бага насаа эрхгүй дурсан бодож энэ л орчлонгийн наран дор элэг зүрхэндээ хагсарнам за...
Гал халуун дурсамж, ганцхан олдох агшин, тэнгэрийн заадас мэт аугаа болоод энгийн хэзээ ч үл мартагдах арван жилийн сургууль минь. Ховддоо ургасан бал бурам мэт хонгорхон охид, хөвгүүд явлаа бид. Арван жилийн анд нөхөд минь бүгдээрээ амьдрлын минь мөнхийн найз нар минь билээ. Аз жаргалаар цалгисан тэр л өдрүүдийг аяа яахан мартаж чадах...

Сэтгэл зүрхийг минь дүүргэж ургасан эвий цэцэгхэн, сэвгүй хайр дурлалаа өргөсөн энхрий охин чамайгаа насан туршдаа мөрөөдөн хайрлаж, нарийн торго мэт шүлгээ би урладаг аа. Алтайн их уулсын дундаас оргилон мэлтэлзэх булаг шандны ус мэт гүн тунгалагхан нүдтэй, аавын хүүгийн зүрхийг зүсэж үүрд энэлүүлмээр ааль хонгорхон зүстэй, сэрүүн салхин эгнэгт илбээд наадан тоглох мэт ариун сайхан үстэй болоод сэтгэл тольтын эгшигт охин Янжинлхам мэт аядуу намж төгөлдөр, үйлийн үрийг ч үгүйсгэж чадмаар нандин, үзэсгэлэн гоог чинь цаг хугацаа ч булааж эс чадах хайран, хайраа өгөөд хаяа барааг чинь харуулдан суужээ байгаад энэ насыг элээмэээр хачин сонин, сонгодог охин байсан даа чи минь. Хөх уулсын минь хөвсгөр цагаан манан хүзүүний чинь гижиг мэт одоо ч надад бодогдог доо хө. Сайхан чиг төрсөн чамайгаа сайн найзтайгаа уулзуулчихаад сартай шөнө салхи залгилан шүлэг бичиж явсан шүлэг шигээ ариухан нас минь дээ. Үнэн хайртай охин чамайгаа үнсэхээс ч хүртэл эмээсээр үргэлжлэн ирэх зуны саруудыг үүрд би алдсанаа ухаарч Хатан Хар ус нуурынхаа дэргэдүүр хайрын гунигт дууг дуулж явсан сан... Зуны үдшийн салхины сэвшээ намайг илбэж дуу хоолойг чинь надруу илгээн ивээгээд, тэртээд одсон он жилүүдийг би нэхэн нэхэн тэрлэг дээлэндээ багтаж ядан сууна даа... Чи минь  дээ, заяат нутгийн гэгээн хонгор үзэсгэлэн,  залуу зүрхний мөнхийн гоо амраг билээ. Чамайгаа би цаг цагт санана. Цаг цагийн зүүд минь чамайгаа эргэнэ. Тэгээд л чамдаа шүлэг нэгийг бичлээ...

                                                                ***

Эртээдхэн тэнгэрт хөвж явсан болор үүлсийн тухай
Эргэж хөрвөж байдаг орчлон хорвоогийн тухай
Эргэлзээгүй үзэсгэлэн гоо чиний тухай
Энхрий минь чамдаа би ярьж өгсөн бил үү дээ хө,

Уулын минь голын эгшиглэнт шуугианы тухай
Ургасан цэцэг бүр нь минийх байдаг тухай
Урьд хождын амьдрал, ирээдүйн жаргалын тухай
Уяхан аальт чамдаа би хэлж өгсөн билүү дээ хө,

Сансрын хороо гэдэг оргил өндрийн тухай
Санаж явсаар сайн үйлс бүтдэг тухай
Салаа зам олон тусмаа сонгох хэцүү гэдгийг
Сайн хүний үр чамдаа би дуулсан бил үү дээ хө,

Аяа хорвоод хүн бүхэн жаргах гэж ирдэг тухай
Алсын харгуй дандаа намайг аянд дууддаг тухай
Амьд явахдаа хүний үр юу мөрөөддөг тухай
Алдрайхан минь чамдаа би шүлэг хэллүү дээ хө,

Сүүн цацлаа өргөсөн буурал уулсынхаа тухай
Сүлд хийморио дээдэлсэн буман ардынхаа тухай
Сүнжидмаагаас үзэсгэлэнтэй чинийхээ тухай
Шүлэг бичсэн тухайгаа ярьж өгөхсөн чамдаа ...

Цаст Алтайн эрх гоо дагина царайлагхан чамтайгаа би учраагүй сэн болбол цаас үзэг нийтгэн шүлэг хэлхэх сэн бил үү ч дээ, яалаа даа хэн мэдлээ...   
Баруун зүг миний тайтгарал
Бат суудал халуун зүрхний минь цохилт
Бадаг шүлэг хэлхэх үүрдийн эрх чөлөө
Баян Алтайгаа дуудах мөнхийн хувь тавилан

Хөх давын амны зуслан минь хөвхөрч дуурьсаж халиагдана. Хөх суунаг хийлэн манан хөвсөрч  хөвжээ  явна. Хөвүүн бага нас минь тэнд хөөцөлдөж тоглох нь үзэгдэнэ. Хөх тэнгэрийн дор хүмүүн хүслээ шившлээ. Хөх тэнгэрээс чинагш хүсэл минь алсарлаа. Хүрээд ирэхдээ хүсэл минь чи биелэх болно оо...

Эцэг дээдсийн халуун гал голомтод хамтдаа өссөн эгч, ах, дүү нараа хайрлан би бодлоо. Эндүүгүй дээдэлж ирсэн Алтайн их уулсдаа ирээдүйгээ даатган залбиран би бодлоо. Бодох тусам бодол минь болоршин тунгалагшлаа. Болох болохгүйн түмэн давааг сөрж үзмээр санагдлаа. Босоо төрсөн унаган хүлэгтэй сэн би , уулын улаан хээр минь оргил өндрийн боронго будартал үүрслээ. Бор борхон бялзуухай шүлгэнд минь жиргэлээ. Мянган үрчлээт уулсын минь, мяралзан урсах гол мөрөн нь миний сэтгэлийн эгшиг билээ. Үе үехэн илбэх үйзэн цэнхэр салхи нь миний сэтгэлийн долгис билээ.Үүлс хатган өндийсэн уулсын минь оргил миний сэтгэлийн алтан аргамж билээ. Үнэн худлын хорвоо гэдэг миний сэтгэлийн орон зай билээ. Үзэсгэлэн гоо бүхнийг хорвоогоос булааж авах нь миний сэтгэлийн цаг хугацаа билээ.

Алтанхан цэцгийн дэлбээ шиг, адилхан гурван эгчтэй сэн би, мөнгөнхөн цэцгийн шүүдэр адил мөн тунсаг эгч нар минь билээ л... Алтайн гурван оргил шиг, адилхан гурван ахтай би,их уулсынхаа оргил шиг ижилхэн гурван ах нар минь билээ л... Нартай борооны солонго шиг насны ганцхан дүүтэй би... Намрын шувуу шиг сэтгэлдээ би хааяа нэг гунидаг ч насан турш та нарыгаа хайрлаж л явдаг даа ...

Уулсынхаа салхинд зүлгүүлж өнгө гоо болсон удамт ах, дүү та нар минь байгаагүй сэн бол урианхай түмнийхээ гуниг баярыг би мэдрээ ч бил үү дээ, яалаа даа,  хэн мэдлээ...

Баруун зүг миний аялгуу
Бага нас тэнгэрийн нөр дуулал
Би байх байхгүйн тухай шударга асуудал
Бичсэн жаргалын минь биелэлийн шалтгаан

Орчлон хорвоогоор хэрэн хэсч явсаар, онгон ууландаа ирэх нь миний хувь тавилан юм. Омог төгөлдөр дээдсээ оршоосон, овоо тахилгат уулс минь чамдаа би хайртай. Олдошгүй сайхан аав л, ижийдээ мөргөж, оройн дээд наран сарнаа шүтмүй... Зүдэг хатуу амьдралд сэтгэлээр эс нугарнам, зүүдэл суудал уулсаа би зүрхэндээ гэрэлтүүлнэ. Зүүнгарын хааны нутгаар зүсэр зүсэрхэн бороо шивэрнэ. Зүүдэн нойрондоо хайртай бүхнээ би үзнэ. Зүлэг ширэгтэй зуны сардаа тэгээд зүрхэндээ би уйлна. Тэнгэр эцгийгээ санахаараа би, тэсэлгүй мэлмэрдэг ээ. Наран ижийгээ санахаараа би, намрын бороо шиг асгардаг аа.  Цаг явсаар буй ч цаг ирсээр байнам за. Хан Алтайн ууланд минь нар тусахад, Халхийн талд гэгээ татна. Халуун шүлэг цааснаа буухад, бүлээн голын минь цохилт тэмтрэгдэнэ. Хайн хайсаар хайртай бүхнээ хорвоогоос би өөрөө олно. Өвгөдийнхөө гэгээн бодлыг өр нимгэн цээжиндээ өнөд бат хадгална.

Зуун зуун жил уулс минь намайг тэвэрнэ. Зуун зуун жил уулсаа би тэвэрнэ. Зургийн алтан хорвоо эргэнэ. Зуур зам явуулын хүний оромж буюу энэ орчлон. Зуны өдрүүдээр уулсын салхи исгэрнэ. Зул шаргал хөвүүн Баяхан Алтайгаа магтана. Зулай зулай уулсаа л дуулна. Илбэ шид гэгч уулын тагтад бий. Их хүний үрс л ихийг сэтгэдэг. Ижийн сүүн цацлаар бурхад ундаалдаг. Ийм болохоор л би орчлонд хайртай. Орчлон хорвоо гэвчиг онгод шүлгийн талбар. Онож алдах амьдрлын ойр нулимст буюу би. Олон олоон жил шүлгэндээ би амьдарна. Одоогоос зуун зуунд хүслээ би хүргэнэ.

Билиг билгийн минь дээд нь хө, уулс минь юм. Би уулсынхаа хүү нь юм. Урианхайн их уулсаар явлаа би. Урьд өмнөх бүхий л жаргалаа түүж цуглуулж явлаа.  

Түмэн оны түүчээ ард олон минь.Түүх түүхээ бүтээсэн урианхайн баатар эрс минь. Зэлмэ, Сүбээдэй тэргүүт өрлөг жанжид минь. Зэвт нумаа татсан зоригт хөвгүүд минь. Уулын цуураа үлээсэн эгшигт ах нар минь. Уран биеээ биелсэн ухаант эгч нар минь. Алтай нутгаа магтсан аялгуут туульчид минь. Алтан шүлгээ хэлхсэн ахас ихэс минь. Урианхайн билигт найрагч уяхан агаа, эгээ минь ээ...

Өрүүн, асганы тойрогт өлзий, хутагийн галыг тань өнөд бадамлуулна аа хүү чинь. Өршөөлт дээдэс та нар минь надад заяагаагүйсэн бол өөрийгөө би шүлэгч гэж бодоо ч бил үү, үгүй ч бил үү дээ, яалаа даа, хэн мэдлээ...

Баруун зүг миний зүрхэн зүг
Баруун зүг миний зүүдэн зүг
Баруун зүг Зүүнгарын хааны нутаг
Бас миний төрсөн нутаг...

2012/08/15

"Гоц улаан саран " Шинэ ном гарлаа

Шинэ шүлгийн түүвэр минь уншигч таны гар дээр ийнхүү очиж байна.
Хорвоо ертөнц уяран нялхамссан Монголын хаврын энэ л сайхан цаг дор хайртай хүмүүс та нартаа би ийнхүү сэтгэлийн бэлэг барьж буй билээ.  Таалан болгоож ажаамуу.
 Яруу найргийн эгшигт охин тэнгэр Янжинлхам бурхан та биднийг мөнхөд ивээх болтугай.

 ***
Халиун цавьдар үрээ хатирч явах мэт хээр талд
Халуун наран төөнөвч салхин хаанаас үлээнэ вэ
Эзгүй тэнгэрийн тэртээ содон ганц од
Энэ орчлонг тольдох нь хавар ба намар аа...
Нарийн шиврээ бороо өдөржин уйлсан ч энэ сэтгэл
Насан турш сээрийн харгай шиг сэрвэлзэн дэрвэлзэнэ
Өдийд миний ижий сүүтэй цайгаа хорвоо шинэдтэл буцалгаад
Үл мэдэгхэн шивнээд бурхан өөд өргөх нь хавар ба намар аа...
Бүсгүй хүний нулимс мэт он жилүүд урсана
Бүжин туулайн нүд гүн өрөвчхөн байдаг сан
Бас сарны үртэс уулын боронго хаялсан ч би дуулсаар
Бидний сэтгэл нарийн торго мэт сэмрэх хавар ба намар аа...
Хэт ган, хуурай өвс эх газрын сүйрэл
Хэдхэн хүн хорвоог эргүүлэх нь юуны дохио вэ
Хэлэхэд ч бэрх, бодоход ч хүнд ахуйн галав юүлэлт
Хэнээс илгээсэн тохуурхал биш байгаа даа хавар ба намар аа...

 

Интерном номын их дэлгүүр борлуулж байна.

"Гоц улаан саран " Шинэ номыг хянан тохиолдуулсан эрхэмийн захидал

Ирэх хаврын захидал.

Эрхэм таны амар амгаланг айлтгая. Таны ирүүлсэн шинэ номын эхийн хариу болгож өчүүхэн захидал дагалдуулав. Олон үгээр ном сайн болдоггүй, цөөн үгээр муу ч болдоггүй нэгэн ёсон уран бүтээлийн ертөнцөд буй. Үүнийг санагалзан энэхүү бяцхан захидлыг түнэр гүм орчлонгоос гэрэл гэгээг хайгч хүмүүн танд хаягламуу. Хаяглахын учир нь таны гарт буй “Гоц улаан саран” /2012/ нэрт номтой холбогдох бөлгөө. Шүлэгч бээр:

Навчис уйлан уйлан унах энэ уй гунигийг үзээд

Нартаас унан унан холдох сайхан хүмүүсийг бодоод

Өглөөхөн бичсэн шүлэг минь шив шинээрээ байхад

Өчнөөн олон бичээгүй шүлгээ ирэхийг хүлээж би амьдарнам

хэмээсээр орчлонгийн өглөөдийг угтдаг ажээ. Найрагч үзэж эдэлсэн өдрүүдээсээ олон олон тунгалаг мөрүүдийг татлан бидэнд илгээсэн байна. Түүний шүлгүүдийн нэгэн өнгө аяс нь 3,4 мөрт богино шүлгүүд бөгөөд эдгээртээ цаг хугацаа, байгаль ертөнц хийгээд хүмүүний сэтгэлийн холбоо зохиролыг өөрийн өнцгөөс нээжээ. Ингэхдээ цаг улирал ба хүний сэтгэлийн орчилыг уянгалаг аясаар тодруулбал ардын дууны ч гэмээр юм шиг айзам хэмнэлээр илэрхийлсэн нь шүлгийн мэдрэмжтэйгээ нэн зохицсон мэт. Нэгэн жишээ:

Хонгорзул цэцэг нь ишэн дээрээ ганхана

Холхи алсын бүсгүй инээдээрээ даллана

Хангай нутгийн зун нүдний өмнүүр улирна

Халуун зөөлөн эгшиг зүрхэн дундуур бөмбөрнө. Мөн түүний шүлгүүдийн нөгөө нэг өнгө аяс нь богиновтор нэргүй шүлгүүд байна. Тэдгээртээ орон зай цаг хугацааны аясыг тоочоод сүүлийн мөрөөр нь дүгнэн санаагаа илтгэсэн байдал ажиглагдаж байна. Нэгэн жишээ:

Шилийн цас хайлж нэг, урсаж нэг байхад

Шимт өвс хагдрах лугаа намар цагийн аяс... гэх мэтээр зураглан тоочоод эцэст нь

Элэр балрын тасархай хэтэрхий нэт уйдах

Энэ ертөнцийг танихад зуун жил хэрэггүй... гэж дүгнэн өгүүлэх аж. Найрагч бээр энэ мэтээр байгаль ертөнц, хүний сэтгэлийн уялдааг илэрхийлэхдээ цаг улирлын байдлыг түгээмэл дүрсэлсэн байгаагаараа монгол найрагч болохоо илтгэнэ. Ер нь монголчууд шиг цаг улирлын аяс байдалд нухацтай анхаарал хандуулдаг ард түмэн дэлхийд цөөхөн байх. Энгийн танил хоёр хүн уулзаад ярихдаа ч, эрхэмсэг дээд яруу найрагтаа ч цаг улирлын аяс байдлыг зураглан өгүүлэх ба ийн өгүүлэхдээ хүний сэтгэлийн ертөнцтэй холбон бичиглэх. Эндээс хүн бол байгалиас заяамал гэдгийг сануулахын зэрэгцээгээр монгол хүн байгальтайгаа хэрхэн ойр оршин байдгийг нотолж буй. Эдгээр нь мөнөөхөн бидний хэлдэг нүүдэлчний соёлтой холбоотой. Түүний цаг улирлын өнгө аяс бүхий шүлгүүд нь манай яруу найрагт нийтлэг дүрслэл болсон бүтэлгүй хайрын нулимстай түүхийг намрын улиралтай холбон бичдэг уламжлалаас арай өөр байна. Тодруулбал улирлын солигдол хувирал нь түүний хувьд аливааг шинээр сэрэхийн үүтгэл шалтгаан аж. Үүнийг нь “Зуны шүлэг”,  “Хаврын шүлэг-1,2,3,4”, “Өвгөн буурал уулсийн дээгүүр” гэж эхлэх нэргүй шүлэг, “Ойн чөлөөнд-Нэг, Хоёр, Гурав, Дөрөв, Тав, Зургаа, Долоо”, “Өвөлжөөнд”, “Есөн сар би хаврыг хүлээлээ” гэж эхлэх нэргүй шүлэг гэх мэтийн олон бүтээлүүдээс нь үзэж болно. Найрагчийн байгаль улирлын тухай шүлгүүдийн нэг хэсэг нь байгаль цаг улирлын хувирал түүний нэгэн агшин хормын ааш авирыг өөрийн сэтгэлийн аяс хандлагатай гүнзгий холбож  буй залуу шүлэгчийн “нөөц, үүц”-ийг аандаа илтгэнэ. Үүнийг:

“Зөргөөр явбаас

Зөн сэрмүү

Зөн сэрэхэд

Цөн түрнэ” гэх мэтийн шинж төрхтэй байгаа бол нөгөө нэг хэсэг нь мөнхүү цаг улирлын орчил хувьслыг буулгахдаа ямар нэгэн асуудал хөндсөн:

“Хөх бэлчирийн гол ширгэж

Хатаж гэнэ, хөөрхий

Хөвүүн нас минь тэнд

Тоглоод л үлдсэн юмсан” гэх сэтгэлд шивнэх юмтай шинж төрх нь энэ хахир хатуу цагийн туйлаанд уншигчдад сэтгэлийн гал, урамс өгөх нь сэтгэлд өег ажуу. 

            Ийнхүү сэтгэлээ хайлж, гэрэл гэгээ, амьдралын сайхан бүхнийг нарийн гэгээн өнгө аясаар сэрэн мэдэрч, шүлэг болгож буй уянгын залуу найрагчийн номоос та газраар нэг хөглөрөх тэнгэрийн цагаан шувуудын гуниг, цайран цайран наашлах хаврын борооны анхны дусал, сарнаас хүмүүнд илгээсэн салхин зүгийн шивнээ, нутгийн тэнгэрийг чимэн гийх үлгэрийн цагаан сарны тунгалаг туяа хийгээд балчирхан цээжиндээ нутгаа багтаан зогссон хөвгүүнээс эх орноо, эх дэлхийтэйгээ тольдон дуулах эрийн цээнд хүрсэн найрагчийн санаашрал, зөнг мэдрэх болно. Хамаг бүхнийг дэлгэрүүлэгч хаврын улирал мэт ийм шүлгүүдтэй энэхүү номон дээр нь найрагчийн өөрийнх хэлснээр амжиж нэрийг нь бичье. Энэ яруу найрагч бол Мөнгөнхүүгийн Отгонбаяр. Ингээд энэ богинохон захидлаа өндөрлөсү. Харин та номоо унш даа. Тийн хэлснийг ийн үзэх сайхаан.  

                                                            Профессор Д.Галбаатар

                                                            Докторант Г.Батсуурь

Өвөл ба хайрын шүлэг

Уртхан болоод уужимхан намар хорвоогийн энэ л орон зайд хэсэгхэн оршин үзэгдээд буцав аа хөөрхий...

Намар холдох тусам хүйтний эрч чангарч уулын цас гэрэлтэн гялбалзаад өглөө, оройдоо өвлийн амьсгалаар орчин ахуйг ноёлоно. Гэгэлзэн тунгалагших хүмүүний сэтгэл ч өөрийн эрхгүй хүйтэн агаар лугаа замхран алга болох мэт болмуй. Монголын өвөл цаг Азийн энэ уудам орны чийрэг золбоот ардын омголон хийморийг улам улмаар эртнээс эдүгээ хүртэл бадрааж ирсэн гэлтэй... Эгэл ардаас хаад ноёд  нь хүртэл агнуурын үнэт арьсаар гоёж хээнцэрлэж ирсэн байдаг. Тэр түүх эртнийх бус энүүхэн хөдөө тийш нь одоо ч байсаар баймуй...

 

Өвлийн тухай манай бичгийн дурсгалуудад нэн сонирхолтой мэдээлэл элбэг дурьдагдсан нь тааралдах бөгөөд Та бүхэндээ би өвлийн хайрын шүлгээс дээжлэн хүргэхээр хичээсэн билээ. Энэ дашрамд хүний оюун ухааны дээд зэргийн таашаалыг төрүүлэгч урлагийн хамгийн нандин болоод бэрх салбарын нэг яруу найргийг шимтэн сонирхож ирсэн эрхмүүдэд талархаж буйгаа илэрхийлэе...

***

Цагийн зүү үүр лүү зүтгэж
Цангинам жавар хацар бараадна
Цантаж бууралтсан хоёр залуу
Цааш нааш сүлжиж явна
Цасанд бууралтсан энэ хоёр
Насанд бууралтах цаг нь ирэхэд
Халуун хайр нь халуун үлдвэл
Залуу нас нь залуу үлдэнэ.

Манай нэртэй яруу найрагч Чойжилын Чимид агсан 1960 онд энэ шүлгээ бичжээ. Өвлийн хүйтнийг эс ажран хайртай хосууд зугаацан явах нь манай эрх чөлөөт орны иргэдийн нэгээхэн тунамал  аз жаргалан биш гэж үү дээ. Тун гоё шүлэг гэж бодогддог юм.

Өвлийн ойд
Мөчир бүхэн цасанд дарагдаж бөхийгөөд
Мөнгөн өвлийн ой чив чимээгүй.
Нарсан ойг нэвтлэн газар хатгах
Нарны гэрэл утас мэт шув шулуун.
Цасан дунд тэнгэр ширтэн хэвтэхүй
Цайвар үүл модны оройд өлгөөтэй.
Орчлонгийн бүх чимээ цасанд дарагдсан мэт
Оюун бодолд шургалах юмгүй чөлөөтэй.
Зугаалж яваа бүсгүйн шингэн инээд
Зуны амьсгал шиг ойд гэнэт тархав.
Хүсээгүй зун ирчихэв үү гэж цочсон мэт
Хүйтэн цас мөчраас хийсэн унав.

Эрхэм найрагч Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн гуай энэ шүлгээ 1975 онд тэрлэжээ. Сайн шүлэг он цагийг гэтлэн үе үеийн уншигч хүмүүний сэтгэл оюуныг гэрэлтүүлэн байдаг. Шүлгийг ийм тийм хэмээн тодорхойлон хэлэхээс би зайлсхийе, гагцхүү таны сэтгэл зүрхэнд бууж буй тэр л өнгөөрөө та мэдрэгтүн.

Болор чулуунд туссан сарны гэрэл адил
Болор чулуунд туссан сарны гэрэл адил үнэн болоод хуурмаг
Үзэсгэлэн гоог чинь тэнгэрт өргөн биширч
Чамтай дэр хуваан үсийг чинь илбэх хайр хүсэлдээ уягдан
Цонхны чинь доор тамхи татан татан холхиход
Сүүдэр минь надаас уйдаж шөнийн харанхуйтай нөгцөн алдарнам.

Чиний инээд үдшийн агаараар улаалан ирж
Миний сэрэхүй бүхнийг гижигдэн эрхлэнэ.
Чиний инээдний сайханд өрөөний чинь цонх ч
Өөрийн эрхгүй баясан мишээх шиг санагдана.
Чамайг элэгдэшгүй хайраараа өлгийдэн тэвэрч
Чанга шингэн инээдээр чинь зүрхээ тэжээн ханьсана.
Чиний инээдийг салхинаас булаан, газарт хүргэлгүй
Зүрхэндээ тосон авч, сэтгэлийнхээ хөрсөнд цацлаа.
Чанад итгэлээ өвөртлөн, үдшийн гэгээг уяртал
Чамайг бодлоороо энхрийлэн дурлалыг амталлаа.
Энэхэн биений минь эснээс нэг нэгээр нь тээн
Эргэлтгүй одох цагийг үрснээ би цагаатгалаа.
Болор чулуунд туссан сарны гэрэл адил үнэн болоод хуурмаг
Үзэсгэлэн гоог чинь тэнгэрт өргөн биширч
Чамтай дэр хуваан үсийг чинь илбэх хайр хүсэлдээ уягдан
Цонхны чинь доор тамхи татан татан холхиход
Сүүдэр минь надаас уйдаж шөнийн харанхуйтай нөгцөн алдарнам.

Говь-Алтай аймгийн уугуул, нэрт соён гэгээрүүлэгч Мишигийн Цэдэндоржийн унаган шавь Лхамжавын Мягмарсүрэн ахын хайрын тухай гоц сайхан энэ шүлэг 1977 онд бичигджээ. Утга зохиол сонирхогчид, найрагчдын дунд Шар Мийгаа гэж авгайлагдсан эрхэм найрагч ахын олон уянгат шүлэг бий бөгөөд бас ч олон дуу бий. Тухайлбал хуучин Хөх тэнгэр хамтлагийнх гэгддэг дуучин Дашкагийн дуулдаг нэг дуу бий л дээ.

Зөрөөд өнгөрөх тэрхэн зуур
Зүрх сэтгэлд гэгээ татсан
Хүнээс илүү төрсөн
Аавын охин байх юм даа... гэж, энэ дуугаа Мийгаа ах надад өвлийн нэгэн үдэш дуулж сонирхуулж байсан нь тодхон санагдана. Түүний багш М. Цэдэндорж
Хорвоогийн хамаг явдлыг
Хоёрхон чавхдасаар ярьдаг
Хосгүй нэгэн овог
Азийн цээжинд нутагтай... хэмээн алдаршуулсныг ч мөн Хөх тэнгэр хамтлаг дуу болгон дуулж байсан билээ.

Дөрвөн цагийн эргэлтэд орчлон хорвоо, хүний сэтгэл бас эргэж хөрвөх буй. Тэр тусмаа Монгол хүмүүс бид гойд аз завшаантай яа. Манай яруу найргийн төлөөлөгчид саяхан даа Унгарт болсон Дэлхийн яруу найрагчдын 29-р их хуралд оролцоод ирсэн юм. Тэдний нэг яруу найрагч СГЗ Г. Мэнд- Ооёо дэлхийн яруу найргийн ертөнцөд өндөр хүндэтгэл, дээд жишиг болсон нэгэн эрхэм шагналыг Монголоос анх удаа хүртэн ирсэн билээ.

� ПОЭТ ЛАУРЕАТ � цол дагалдуулан лаврын навчин хэлхээсэн дүрслэл бүхий � Алтан титэм �-ийг залсан энэ эрхэм Монгол яруу найргийг дэлхий хүлээн зөвшөөрч буй нь энэ бөлгөө хэмээн дуу алдсан нь ч аргагүй. Түүний  бүтээлүүд гадаадын 30 гаруй хэлнээ хөрвүүлэгдсэн байдаг. Танд нэгэн бүтээлийг нь сонирхуулья.

Шүлгээ найрагч 1995 онд бичсэн байдаг. Монголд Дэлхийн соёл яруу найргийн академийг үүсгэн байгуулаад тогтмол өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулж Монгол хүний оюунаар бүтсэн найраг шүлгийг дэлхийн уншигчдад хүргэх улмаар Монгол найрагчдыг дэлхийн тавцанд гаргахаар нэгэн үзүүрт сэтгэлээр зүтгэж буй түүний хийж буй нэн чухаг ажлыг манай уншигчид ихээхэн найдлага тавин талархан дэмжиж байдаг юм.

Дөрвөн улаан навч
1.
Чийг дааварласан хөвчийн шинэс мод чичрүүстэй ч
Чи бид хоёрын өмнөх навч гал асах мэт улайвай.
Салаалж нийлж сарнисан олон замын бэлчир шиг
Саяын навчны судал бидний зугаалгыг бичиглэвэй.
2.
Лэглэгэр цагаан манан тайзны хөшиг шиг унжиж
Хөглөгөр их ой хөрөөдсөн тайрдас шиг харагдвай.
Хүслийн мод бүхэн хөх ногоон дэвүүртэй сэн
Хүйтэн царайлсан тэнгэр улаан навчаар уйлвай.
3.
Хамгийн сүүлчийн бороо улаан навч шажигнуулж
Харуй бүрийн завсарт нүцгэн ой нүүгэлтвэй.
Хайртай хүмүүс жаргахынхаа төлөө зовдог хорвоод
Харин бид хоёр зовохынхоо төлөө жаргавай.
4.
Намар оройн бороо харсаар байтал царцаж
Насны энэхэн хөтөл дээр цасны ширхэг хайрвай.
Зурсан зүрх гэмээр ганц улаан навч
Лавсан нэвсийх цасан дор дарагдвай.

Харин одоо танд би өөрийн  � Нийл гийх үүр � номондоо орсон хоёр шүлгийг сонирхуулья.
Цас
Өчигдөр би тагтан дээрээ
Өвс уугиулан зогсоно.
Үүрэглэх бүсгүй шиг саран
Үсээ сэгсрэх шиг болно.
Жиргээ мөнгөн ширхэгүүд
Жин жингээр газар унана.
Хөх хад цагаан хад болоход
Хүйтэн өвөл дулаахан санагднам.
Чи гоо
Өдөр мэт шөнө
Өвөл нам гүм
Жижигхэн одод
Жигтэйхан гялалзана.
Чи гоо
Хурмастын хур
Чимээгүй цасан
Чиний өлмийд эрхлэнэ.
Саран эмзэг
Сайхан, сайхан
Салхи зүүд мэт
Сэмхэн сэтгэнэ.
Царай чинь гоо
Гүнж, гүнж
Цаг хугацаа
Зүүрмэглэж байна.
Чи дуугүй
Би дуугүй
Тунгалаг хайр
Туяарнам зэ.

Бидний өдөр тутмын амьдрал мөнх юм шиг л үргэлжилж, он цаг ар араасаа түрэн түрэн өнгөрч байна. Гэхдээ энэ амьдрлаас сайн сайхан болоод илүү эмзэг нандин бүхнийг олж харах гэсэн мэт найрагчид шүлгээ бичдэг ч байж болох юм. Учир нь гэвэл сайн бүтээл бичигдсэн цаг хугацаанаасаа үл хамааран дөнгөж сая л бичгийн ширээнээс ирсэн мэт санагдсаар байдаг авай. Зарим хүн би шүлгийг ойлгодоггүй гэж ярих нь тааралддаг. Шүлгийг ойлгохын тулд эхлээд унших хэрэгтэй гэж би зөвлөдөг л дөө.

Ямартаа ч  олон мянган хүн өөрийн  ухамсарт  амьдрлаа энэ ертөнцийг танихаар зориулдаг билээ.

Уулаа санахуй

"Уулаа санахуй"
                              Хайрт аавдаа

Хас сарны өлмийд уулын шуурга исгэрнэ
Хангир жингир оддын аялгуу хаялна
Хамаг амьтан үүр гэрээ зорино
Харин би уулаа л тэмцэнэ
Элс цасны суу урагдана
Энгэр газрын хөрс халцрана
Эртний хөх хадад эмтрэнэ
Энэ үед би уулаа л сэтгэнэ
Гол ус улмаар царцана
Гоо үзэмж бас тодорно
Гэгээ орон зайд шургана
Гэвч би уулаа л зурна
Алтай дайдын шил хагарна
Арван гурван чоно улина
Агаар тэнгэр газар нөмөрнө
Азарга адуун гуурс тачигнана
Долоон бурхан гэрэлтэнэ
Дон хийх чимээ товшуурдана
Аюум үзэмж тусна
Алсын аялгуу цуурдана
Харгай яргай харшина
Харлаг тэх цуцна
Хад ангалаг харанхуйлна
Хавирга сүврэгэ нэвтэрнэ
Ян чимээ ягхийнэ
Ягаан улирс бөмбийнэ
Яварын чулууд бөмбөрнө
Ямарваа санааг санана
Хул өвс чичирнэ
Хувь заяагаа өөрөө олно
Хурдан цагаан морь үүрсэнэ
Хувилгаан хүн зүүдлэнэ
Үүрийн зулай нимгэрнэ
Үйлийн үр зузаарна
Үл мартахуйн агшин ирнэ
Үнэндээ би уулаа л санана
Агсам салхин амгай татна
Ажин түжин нөмрөнө
Амьтан хүн гэрээсээ гарна
Аанай л би уулаан бодно
Халил уул зүрхэнд минь бий
Халгиа голууд нь судсанд минь бий
Хан тэнгэрийн одод мөрөн дээр гялалзаж
Хас саран охин өвөр дээр минь тоглодог
Тэргүүнд минь тэнгэр ойрхон
Тэвэрхэд минь уул ойрхон
Гарын минь алганд улаан наран тусаж
Газар тээр доор жирвэлзэн байдаг аа...
Бороо орохуй мөндөр болдог
Бодлоо нэхэхүй шүлэг болдог
Бор толгод нь хайрханы бараатай
Би уулын хүн шувуу...
Жижиг шувуу нь жилийн газар жиргэдэг
Жинхэнэ уул гэдэг тэнгэрийн багана мөн
Уулсын төгс төгөлдөр гоо үзэсгэлэн
Уйдашгүй амраг минь мөн өө...
Тэнгэрийн өлмийг тасар татан шуурна
Тэнд миний ууланд
Тийм саран дөрвөн мөнхөд гийгүүлнэ
Энд миний зүрхэнд...
Үс зүс минь цагийн цаад руу одоход
Үнэндээ би уул болох болно
Үрээ үсэргэсэн хөвүүн миний бэлд
Үг холбож шүлэг бичих болно оо...

    2012/01/11

Баруун зүгийн бадагс

"Баруун зүгийн бадагс"

Баруун зүг миний уйтгар гуниг
Байн байн цахих уулс хонхны хэл
Хавар зундаа дуулагч далан хэлэн болжмор
Хаан ууландаа сүслэгч миний бодь сэтгэл
Баруун зүг миний зол баяр
Байж ядан санагалзах мөнгөн соронз
Орчлонгоор дүүлэн нисэх сэтгэлийн минь жигүүр
Одоогоос зуун зуунд амьдрах миний хүсэл
Баруун зүг миний тайтгарал
Бат суудал халуун зүрхний минь цохилт
Бадаг шүлэг хэлхэх үүрдийн эрх чөлөө
Баян Алтайгаа дуудах мөнхийн хувь тавилан
Баруун зүг миний аялгуу
Бага нас тэнгэрийн нөр дуулал
Би байх байхгүйн тухай шударга асуудал
Бичсэн жаргалын минь биелэлийн шалтгаан
Баруун зүг миний зүрхэн зүг
Баруун зүг миний зүүдэн зүг
Баруун зүг Зүүнгарын хааны нутаг
Бас миний төрсөн нутаг...

Гоо зүйн хур тунадас

"Гоо зүйн хур тунадас"
                                 Найрагч Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар-т

Тэнгэр болбоос уулсын гүн уйдах газар
Тэргүүн сарны дэргэд цөөхөн найрагч шүлэг хэлхдэг
Тэрс уянга оршихуйн үүтгэл шалтгаан
Тэмцэл ялалт зөн билгийн сэрээгч чанар
Уулс болбоос тэнгэрийн саатах газар
Умардын салхинаа ойрхон хэдхэн найрагч шүлэг хэлдэг
Утга намуун болоод мөнхийн хийсвэр хөдөлгөөнт
Уйдашгүй гэрэлтэх нь хат сэтгэлийн явдал
Сар болбоос салхин эрчисийн цуглаан
Сая жилүүдийн гуниг уйтгарын товчоон
Сац суварга мэт оюун билгийн мэлмий
Сайн муу адил чанарт хэлбэр
Салхи болбоос уулсын хоорондын хөгжим
Сайхан сэмбэрүү цэцгийг илбэх гарын хуруу
Сатааран суухуй дор сонор лүгээ гижигдэгч
Самууран тайтгарах намуун гоо үелзлэл
Хөгжим болбоос гариг хоорондын шуугиан
Хөөрлийн шүлэг авиа зүйн мэдрэмж
Хөгшин хорвоо хуучин ертөнц гэж үгүй
Хөмүүл үндэслэгч уул хаврын нэт униар
Шуугиан үймээн таригч цөөхөн яруу найрагч
Цуглаж суугаад мэтгэх нь дорнын сарны дарс болой
Цуутай хурдан хүлэг тэнгэр ярган давхих
Шинэ үзэгдэл гоо зүйн хур тунадас болой...
        2012/02